اختلالات یادگیری ریاضی و ارائه راهبردها

تعریف اختلالات یادگیری ریاضی

هرگاه سخن از اختلالات یادگیری دانش آموزان به میان می آید باید از مجموعه دانش آموزان آن کسانی که بواسطه معلولیتهای دیداری،شنیداری یا حرکتی همچنین عقب ماندگی های ذهنی یا کسانی که به علت محرومیت های محیطی،فرهنگی یا اقتصادی به مشکلات یادگیری دچار شده اند را جدا کنیم.

منظور از اختلال در یک یا چند فراِیند روانی پایه، نحوه بهره گیری فرد از روشهای پردازشی مغزی در کارکردهای خاص مغز است، در تحلیل و توصیف و ادراکات خاص حسی و حرکتی است. که خود را به شکل عدم توانایی در شنیدن و گفتن و خواندن و نوشتن و متراکم کردن افکار و باز خوانی آنها در نیم کره راستی مغز و انجام محاسبهای کوتاه و یا نسبتاً قابل توجه در نیم کره چپ مغزی عنوان کرد.

عوامل موثر در بروز اختلالات یادگیری

1- عوامل آموزشی، بخشی عمده از این اختلالات مربوط به نحوه تدریسی است که ارائه می شود، زیرا ممکن است بازه شخصیتی خاص فرد نادیده گرفته شده باشد. به عنوان مثال با شخصی که سیر تحولات فکری او مسیری بصری را پیش می گیرد از زاویه سمعی به تدریس مشغول شد، اینجا است که بخش اعظم انرزی فرد در تصویر سازی صرف شده و بخشی دیگر به بازخوانی تصاویر به صورت انگیزشی و در نهایت انرژی خاصی برای فهم و استنباط و ارتباط با مفاهیم اندوخته شده قبلی موجود نیست، ایجاد فلات یادگیری در بازه زمانی ایجاد شده وبدین ترتیب اختلال یادگیری تا آستانه درد و یا کج فهمی پیش می آید و یا این گونه است تدریس کردن در محیطهای غیر آموزشی که بر می گرد به عدم رعایت بهداشت روانی در محیط های آموزشی خصوصی وغیره که در ادامه بیشتر توضیح می دهیم.

2- عوامل فیزیولوژیک، بسیاری از متخصصان بر این باور تکیه دارند که علل اساسی و عمده اختلالات یادگیری آسیب دیدگی مغزی شدید یا جزئی و صدمه وارده به دستگاه عصب مرکزی است. (خواب)

3-عوامل ژنتیکی، تخصصانی چون "واکر" و "کو ول" و" ولف" در تحقیقات خود به الگوهای خانوادگی وراثتی پی برده اند. آنها بر روی دو قلوهای همسان و نیز تاریخ خانوادگی نمونه های آماری مختلف به این نتیجه رسیده اند که عوامل وراثتی و ژنتیکی یه عامل اختلالات یادگیری حسابی (ریاضی) هستند.

4- عوامل بیوشیمی، در این خصوص می توان گفت اختلالات گوناگون متابولیکی نسبت مستقیم خود را در اختلالات یادگیری در سنین نوجوانی بارها نشان داده اند، خصوصاً اگر به تغییرات هورمونی و متابولیکی دوران گذار سنی از نوجوانی بنگریم خواهیم دید که در سنین بلوغ، بیشترین نوسانات یادگیری ملاحظه می شود.

5- عوامل ناشی از دوران بارداری مادر، بررسی های انجام شده برخی از محققان نشان می دهد که عدم تاسب نوع خون مادر با جنین و اختلالات در ترشحات داخلی مادر در زمان تغذیه جنین، قرار گرفتن در برابر اشعه ها خصوصاً اشعه های تعیین جنسیت، همچنین عوارض ناشی از استفاده داروهای تجویزی در این دوران می تواند در بروز اختلالات یادگیری کودک موثر باشد.

6- عوامل ناشی از زایمان های غیر عادی، تقریباً همگی نوزادانی که کمتر از نه ماهگی متولد می شوند ویا اینکه دچار کم وزنی هنگام تولد هستند، ویا موارد غیر عادی دیگر نظیرتولددوقلو ها، ویا تولد با پا، دچار اختلالات یادگیری حسابی ویا کلامی می شوند. البته میزان این اختلالات بسیار کم و در سنین بالاتر کم اهمیت جلوه می کند.

7- عواملی نیز بعد از تولد نوزاد موجود است، که به اختلالات یادگیری تاثیر می گذارند،این عوامل عبارتند از مسمومیت سرب،نارسایی تغذیه مانند شیر نداشتن مادر بعد از زایمان و محرومیتهای بهداشتی و محیطی دیگر.

انواع اختلالات یادگیری

اختلالات منحصر به اختلال در ریاضی (حساب) نیست ممکن است عوامل ذکر شده در فوق منجر به بروز اختلالاتی نظیر اختلال در زبان گفتاری، اختلال در زبان نوشتاری، اختلال در خواندن و یا ترکیبی از اختلالات ذکر شده در دورانی خواص از زندگی(کودکی،نوجوانی،جوانی) ویا یکی از این اختلالات در مدت های بسیاری همپوشی بوجود آید.

ارائه راهبردها در جهت درمان

تلاشهای انجام شده، در ارائه راهبردها و درمان انواع اختلالات را می توان به سه دسته زیرکه از عوامل بروز آن منشاء می گیرند تقسیم بندی کرد.

1- فرضیه نقص جزیی در مغز، این فرضیه با ارزیابی مسائل فرض شده، نقص زیستی را روی میز کار قرار می دهد و با نگرشهای "ادراکی –حرکتی" به درمان این نقایص بر می آید. از جمله توصیه های این راهبرد در نظام آموزشی ما توصیه به تدریس ریاضیات در ابتدای صبح و ساعات نزدیک به خواب است چرا که این فرضیه خواب را ترمیم کننده نقاط عصبی آسیب دیده در مدت زمان بیداری تعریف می کند.

جروم سیگل پروفسور روانپزشکی و عضو "انسنیتو پژوهش مغز" در دانشگاه کالیفرنیا اعتقاد دارد: "خواب غیر رم (nrem) فرصتی را برای باز سازی سلول های آسیب دیده به دنبال یک روز فعالیت سوخت و ساز بدن فراهم می آورد." شاید با استناد به این نظر است که نظام آموزشی ما می خواهد در ابتدای صبح به آموزش ریاضی بپردازد، چرا که می داند با سلولهای بازسازی شده مغزی اختلالات در یادگیری را کاهش می دهد. اما باید گفت که در برخی موارد این توصیه توانمند نبوده بلکه موجبات اختلال بیشتر را فراهم آورده باشد. چرا که پروفسور جیم هورن از دانشگاه نوبلر که ویراستار یکی از دو نشریه بین الملی است که موضوع خواب را پی گیری می کند، مخالف این نظر را دارد او در جایی می نویسد:"شواهد اندکی وجود دارد حاکی از این که سلولهای بدن صرف نظر از مغز اقدام به ترمیم خویش در طول دوره خواب کنند. تمام شواهد نشان می دهند که سلول ها در طول بیداری به همان خوبی دوره خواب آسیب ها را ترمیم می کنند."پس تدریس در ابتدای روز نیز نمی تواند تاثیری داشته باشد. نکته جالب توجه این است که ما نمی توانیم به مید ترمیم نقایص سلولی و اقدامات درون جسمی، برنامه ای را ترتیب دهیم. اما سرعت ترمیم را می توانیم با فکر کردن به حل مسائل و مشکلات پیش بگیریم.

آنتونی رابینز در مجموعه بسوی کامیابی به اعجاز سئوال می پردازد که اینجانب در مقاله ای دیگر موسوم به "آموزش ریاضی وپرورش فکر" که کتاب آن در دست تهیه است از نیروی پرسش بعنوان یک عملگر قوی تغییر شخصیت یاد شد، واقعیت دیگری که در آن مقاله گفته شده قدرت هیپنوتیزور مسائل مختلف ریاضی است. و اثبات این دو مطلب طی آن مقاله بود.

آری هیپنوتیزم و در درجه ای خود هیپنوتیزم می تواند گره های خاص افکار را تا مرز آسیبهای مغزی پیش ببرد و درمان کند. و با استناد به همان گفته ها استفاده از مسائلی که جواب بدیهی دارند، اثبات ویا محاسبه مسائل کوچک نیز می تواند در بیداری و با قبول فرض " پویایی ذهنی" در خواب نیز کار آمد و کار ساز باشد و سرعت ترمیم سلولهای آسیب دیده را افزایش دهد. و اختلالات یادگیری ریاضی را تا حدی

کاهش دهد. استفاده از تخته سیاه زمان حل تمرینات و استفاده از الگوی ذهنی "همگامی و هدایت" در حل تمرینات روی تخته،هماهنگی حرکت و ادراک دیداری حل معما از نمونه های روش درمانی " دیداری –حرکتی فراستیگ" است که در نظام آموزش ما همه روزه شاید در انواع مختلف آن صورت می پذیرد.

2- عوامل بیوشیمی، برخی متخصصان که عوامل بیوشیمی را باعث بروز این نوع اختلالات می دانند، معتقدند که که باید به این دسته از دانش آموزان به طور آزمایش هم که شده دارو تجویز کرد. با این حال تجارب حاصل ای این اعتقاد اندک است. "مگا ویتامین درمانی " که توسط کووت برای درمان این اختلالات پیشنهاد شد. بر استفاده از ویتامینها تا هزار برابر مورد نیاز بدن دلالت دارد. این راهبرد نیز ضمن تاثیرات بیوشیمی که دارد. نوعی استناد به نظریه تلقینی هیپنوتیزم است. که در نظام آموزشی ما به استفاده از مواد قندی به سبب داشتن گلکوزهای موجود در فراوردهایی از این دست و مشتقات فسفری مورد توجه بوده، که تاثیرات قابل توجه و قابل استنادی در دست نیست.

3- عوامل محیطی، راهبردی دیگر که متاثر از عوامل محیطی در نظر گرفتن امکانات بیشتر تحصیلی و آموزشی ویژه برای دانش آموزان است، مثلاً استفاده از اتاق مرجع یا کلاسهای ویزه که در نظام آموزش ما با ارائه کلاسهای جبرانی درس ریاضی حاصل شد، که تاثیرات مفید و قابل استناد آن را می توان به کلاسهای کمک آموزشی موجود، سپرد اما نکته قابل توجه در این خصوص نداشتن توجیه اقتصادی برای نظام آموزشی انتفاعی است. ارائه روشهایی از این دست، در نظام طبقاتی موجود جامعه ما، برا ی اقشار فرو دست امکان پذیر نیست، اقشار فرا دستی و در بعد بالاتر اقشار بالا دستی نیز، ممکن است توجیه خاص اقتصادی در این زمینه را به دلیل وجود نداشتن زمینه های اشتغال و درآمد، نادیده بگیرند.

راهبردهای نوین

بخش عظیمی از اختلالات یادگیری ریاضی را می توان در بی توجهی به دستاوردهای آموزشی معاصر دانست، روشهایی که توسط دانشمندانی چون: راوارکی،1995؛ تیساتسانیا، 1997 که مبتنی بر تاثیرات نامطلوب بر ارتباطات اجتماعی است و تاکید بر گروهبندی است.و یا بریسلاو، 2000؛دالن و همکاران،2006؛ایسر وتیلمن،2001؛ جیمسون،2006،هیلیگس فورد و ورئوفسکی،2004؛وانگ،2007؛ که مبتنی هستند بر حالتهای ADHD اختلال بیش فعالی همرا به نقص توجه و اختلال های رفتاری و نا توانایی های حسی با استفاده از کلنیک های درمانی در جهت درمان بیماری های شناخته شده ای چون بیماری های سلول های داسی شکل، دیابتها، کم وزنی در هنگام تولد، درمان مشکلات قلبی نئوناتال، و جلوگیری از تسریع تخریب سلولها در سرطانهای خونی، درمان تورم غدد لنفاوی حاد و هیدرو سفال ها می شود اختلالات یادگیری را که منشاء زیستی عصبی دارند را کاهش داد و نیز کاهش مشکلات اجتماعی، مبتلایان به اختلالات یادگیری ریاضی ناشی از اضطرابها و افسردگی ها در سنین رشد و جوانی را کاهش داد. و نیز شای ویتز و همکاران،2002؛ وولف وهمکارانش،2000؛ که ضمن استفاده از پردازش صدا شناسی و نامگذاری سریع اتوماتیک، سرعت روخوانی و یا هجی کلمات و فرمولهای به دست آمده را مورد نظر قرار می دهند، و باز کیبی و همکارانش،2003؛ که مهرتهای خواندن را پیش بینی می کردند، ادن و همکارانش که در سال،1996؛ استراتژی را برای افراد بصری مورد توجه قرار دادند، ویا نگاهی به تحقیقات هکت و همکارانش در سال2001؛ که معلوم می کند اختلالات یادگیری از انواع مختلف عملکرد غیر عادی مغز در افراد مختلف روی محاسبات و حل مساله تاثیر می گذارد، آنها اعتقاد دارند که تحقیق اختلال ریاضی که از تصویر عصبی استفاده می کند انواع نا کار آمدی مغز را اثبات می کند و این آموزش را به استفاده بیشتر از دستگاهای محاسباتی نظیر ماشین حساب و رایانه سوق می دهد، پونسکی،2007؛ که اعتقاد دارد اندازه گیری پاسخ ها برای مداخله و رویکردهای تشخیصی متداول آمریکا نمی تواند جانشین یک ارزشیابی عصب روان شناختی جامع شود، اطلاعات پایه ای در ربطه با توانایی دیداری کلامی می تواند از یک آزمون جامع هوشی (IQ) تفسیر شده و توسط یک متخصص به منظور گروهبندی های کار آمد به دست آید.

یک اختلال یادگیری یک اختلال مزمن ودر بعضی موارد مادام العمر است،نکته قابل عنوان اثرات یک مبتلا به اختلال در دیگر افراد است، که می تواند مخرب باشد، لذا راهبردهای نوین باید مبتنی بر آخرین دستاوردهای علمی بنیان نهاده شود. در اینجا به ذکر مواردی که لازم می دانم و تا کنون به انجام نرسیده است اشاره می کنم.

1- به منظور کشف افراد مبتلا به اختلالات یادگیری ریاضی، در کنار یک آزمون هوشی جامع(IQ) حضور یک یک متخصص این امر در مراکز آموزشی لازم است، تا بتواند کاهش ویا افزایش اختلالات را ضمن روشهای نوین تدریس، اندازه گیری و برنامه ریزی های لازم را به منظور گروهبندی های طبق بازه های شخصیت به انجام رساند.

2- استفاده از کلینیکهای ویژه و گزارشهای پزشکی آنها در موارد خاص، می تواند متخصصان آموزشی را یاری رساند، تا موارد افسردگی و اضظراب را شناسایی و به زمان های لازم استراتژی های آموزشی مشخص را به کار برند.(ر.ج به مقاله "آموزش ریاضی و پرورش فکر")

3- تجهیز کلاسهای آموزشی به رایانه برای هر دانش آموز و استفاده از بسته های آموزشی سمعی، بصری و دست سازه های آموزشی (الگوهای لمسی)، ایجاد لوازم لازم به منظور باز آفرینی هندسی ویا نرم افزارهای تخصصی ریاضی برای مقاطع مختلف متوسطه، در ارائه ریاضیات پیشرفته ضمن استفاده از تدریس انتزاعی بدون استفاده از رایانه ها برای پرورش تفکر، صرف وقت بیشتر برای حل مسائل در کلاس درس و استفاده از این روند، در زمانهای آغازین و پایانی هر جلسه درس از اقدامات لازم و پر اهمیت دنیای امروز است.

4- ایجاد مسابقات علمی بیشتر ریاضی و رسمیت بخشیدن بیشتر به مسابقات ریاضی، المپیادها و یا آزمونهای مبحثی بطور مثال یک امتحان بزرگ سراسری برای حل مسائل انتگرال گیری، و تجزیه اتحادها و این قبیل بصورت اینترنتی در کلاسهایی که تجهیز شده اند.

5- ایجاد ارتباط بیشتر خانه و مدرسه در خصوص اطلاع رسانی وضعیت علمی دانش آموزان به خانواده ها، از طریق پست الکترونیکیEmail)) ویا تدارک دیدن یک برنامه نرم افزاری در این خصوص که لازم می نماید.

6- ایجاد سرفصلهای مرحله ای در آموزش مفاهیم که شاید سرشت آموزشی ریاضی بیشتر از هر درسی این امر را در خود دارد، به عنوان مثال اگر دانش آموزی جدول ضرب را نیا موزد نمی تواند مبحث تقسیم را فرا بگیرد، پس به منظور کاهش اختلالات یادگیری توصیه می شود تا یک مرحله(مثل جدول ضرب) آموخته نشده دانش آموز حق ورود به مبحث بعدی(مثل تقسیم) را نخواهد داشت. این مضمون درست مانند برنامه ریزی بازیهای کامپیوتری باشد که تا یک مرحله به انجام نرسد به مرحله بعد نخواهید رفت.

جمع بندی

اختلالات یادگیری ریاضی با توجه به عواملی که ذکر شد، یا ریشه وراثتی ویا بیوشیمی و یا ناشی از عواملی غیر ارادی بودند. اما عوامل آموزشی بخش عمده این اختلالات را به عهده دارند، نادیده گرفتن علم کلام (زبان شناسی) و تیپهای شخصیت یا بازه های شخصیت نیز می تواند باعث ایجاد اختلالاتی در دانش آموزان شود، اما ارائه راهبردهای نوین که با توجه به معلومات مدیریتی و روانکاوی و آموزشی و حتی زیستی تعریف شده اند می توان اختلالات مربوط به یادگیری ریاضی را به حداقل رساند.

منابع و ماخذ

1- باندلر، ریچارد- مجرد زاده کرمانی، هومن- جادوی کامیابی(فرایند تغییر)- نشر راه بین- 1380

2- بلانچارت، کن- فرهنگ شهروز- قدرت مدیریت ویل دان- نشر توسعه آموزش- 1385

3- رابینز، آنتونی- مجرد زاده کرمانی،مهدی- نیروی بیکران- نشر راه بین- 1384

4- بلقان آبادی، مصطفی- اختلالات یادگیری تازه ها-نشریه اندیشه خانواده – شماره 13و14

5- سی، کریستینا رایت- امامی، محمدی-اختلال یادگیری در ریاضیات-مجله استثنایی-شماره 48و49

6- اچ ایلوارد، الیزابت و اربراون، فرانک- برادری، رضا-تشخیص وساماندهی ناتوانی های یادگیری-نشر سازمان آ. پ استثنایی- چاپ اول 1377

7- تبریزی، مصطفی-درمان اختلالات خواندن- انتشارات گفتمان خلاق-چاپ اول1380

8- دلاکاتو، کارل-سرحدی زاده، فاطمه-اختلال خواندن- چاپخانه پرتو-چاپ اول1368

9- والاس، جرالد و امک لافلین، جیمز- منشی طوسی، تقی-ناتوانیهای یادگیری مفاهیم و ویژگیها- نشر آستان قدس رضوی، چاپ سوم 1373

جمع

دانش جمع بنیان و پایه ی تمام مهارت های محاسباتی را فراهم می کند. عمل جمع اعداد ما بین 10 و 20 مشکل تر است. برای آموزش چند روش پیشنهاد می شود:

الف - جمع اعداد یکسان برای رسیدن به جمع

مثلا: 16=8+8 سپس بگوییم 9+ 8 یکی بیشتر از 16

ب- یک ده تایی بسازیم. (رساندن به ده)

برای اینکه دانش آموز عملا این کار را ببیند استفاده از اشیاء مناسب است.

ج – استفاده از محور

د- استفاده از چرتکه ریاضی

تفریق

پس از آن که دانش آموز پایه ی محکم در عمل جمع پیدا کرد می توان وی را با عمل تفریق آشنا نمود. روش هایی برای آموزش عمل تفریق:

- گذاشتن اشیاء برروی میز و برداشتن تعدادی از آنها

- استفاده از تصویر کارت مجموعه ها مثلا با مجموعه ی 2 و 4 عدد 6 را می سازیم. سپس مجموعه ی 2 تایی را بر می داریم و از دانش آموز می پرسیم چند تا باقی مانده است.

– استفاده از مکعب های کوئیز نر: میله ای را انتخاب می کنیم که نشان دهنده ی جمع کل باشد. سپس میله ای که نشانگر قسمتی از جمع باشد و از دانش آموز می خواهیم جای خالی را با میله ی مناسب پر کند.

– محور اعداد

ضرب (روش کوتاه برای جمع کردن)

بسیاری از دانش آموزان دچار ناتوانی های محاسباتی عمل ضرب را بلد نیستند. این دانش آموزان تا زمانی که تسلط کافی به اعمال ضرب پیدا نکنند نمی توانند عمل تقسیم را یاد بگیرند.

روش هایی برای آموزش ضرب:

- جمله ی ضریب سه دوتا چند تا میشه؟ - مفهوم معکوس سازی (جا به جا کردن)

- مجموعه های مساوی 15 یا 5+5+5=5×3

- محور اعداد (اگر جمع با محور اعدادرا بلد باشند ضرب را نیز می توانند انجام دهند)

- آرایش مستطیلی: شامل تعداد مساوی از اشیا در هر ردیف است.

مثلا 5 × 3

o o o o o

o o o o o

o o o o o

تقسیم

این مهارت محاسبه ای مشکل ترین مهارت در ریاضی به حساب می آید. دانستن ضرب برای این مهارت امری ضروری و لازم است. چند روش برای انجام عمل تقسیم:

- استفاده از مجموعه ها،‌مثلا ترسیم مجموعه ی 6 تایی از 3 مجموعه ی مساوی

- محور اعداد: مثلا اگر سه تا سه تا به عقب برگردیم چند بار لازم است برگردیم.

؟ = 3 ÷6

– عوامل مجهول: استفاده از عوامل شناخته شده ی ضرب بعد تبدیل به تقسیم

6= × 3 = 3 ÷6

کسر ها

برای نمایش اعداد کسری معمولا از اشکال هندسی استفاده می شود. می توان با نصف و بعد ربع و سپس یک هشتم آغاز کرد.

بعد از اینکه دانش آموز مفاهیم را یادگرفت باید عملیات ریاضی را حفظ کنند. برای این کار فرصت های یادگیری بسیار متفاوتی وجود دارد. دانش آموز می تواند عملیات را بنویسد، بگوید، با عملیات بازی کند،‌آزمون های سرعت را اجرا کند و.....

تدریس حل مسئله

هدف نهائی آموزش ریاضیات به کار گیری مفاهیم و مهارت ها برای حل مسئله است. اهدافی که انجمن ملی معلمان ریاضی (1989) تعیین کرده است بیشتر بر حل مسئله در تمام سطوح تاکید می ورزد. راهبرد های موثر برای تدریس حل مسئله و به کار گیری آن در مورد دانش آموزان دچار ناتوانی های یادگیری شامل موارد زیر است:

1. صورت مسئله های کلامی:

از صورت مسئله ای استفاده شود که مورد علاقه ی دانش آموزان است و در محدوده ی تجربه آن ها قرار دارد.

2. طرح مسائل به طور شفاهی:

این کار به وی‍ژه در مورد دانش آموزانی که با مشکل خواندن در گیرند،‌اهمیت خاصی دارد.

3. تقویت کننده های دیداری:

برای روشن شدن مسئله،‌نشان دادن راه حل ها و تایید جواب ها می توان از اشیاء عینی،‌اشکال،‌نمودارها و دیگر تقویت کننده های دیداری استفاده کرد. از دانش آموزان بخواهید که مسئله را به صورت نمایش اجرا کنند.

4. ساده کردن:

از دانش آموزان بخواهید که اعداد کوچک تر و ساده تری را جایگزین اعداد پیچیده تر و بزرگ تر مسئله کنند تا بتوانند به سهولت مسئله را درک و جواب آن را به دست آورند.

5. باز گو کردن:

از دانش آموزان بخواهید با کلمات خودشان مسئله را بیان کنند این تعریف کردن به دانش آموزان کمک می کند تا مسئله را نزد خودشان باز سازی کنند. این کار همچنین نشان می دهد که آیا آن ها مسئله را فهمی ه اند یا خیر.

6. ارزیابی اطلاعات داده شده:

مسائلی را با اطلاعات خیلی کم یا خیلی زیاد انتخاب کنید و از دانش آموزان بخواهید که تعیین کنند که چه چیزی هنوز مورد نیاز است و چه چیزی زیادی است.

7. مسئله های تکمیلی:

مسئله های کتاب درسی را با مسئله هایی که متناسب با تجربیات کلاسی باشد، تکمیل کنید. آوردن نام دانش آموزان مسائل را واقعی تر جلوه می دهد.

8. فرصت برای تفکر:

به دانش آموزان زمان کافی برای تفکر بدهید. از دانش آموزان بخواهید روش های دیگری را برای حل مسئله ارائه کنند. سعی کنید دریابید دانش آموزان چگونه راجع به مسئله فکر می کنند و به حل آن می پردازند.

در این مقاله به بررسی نقش بازی در یادگیری بر اساس مطالعات علمی که بر روی مغز صورت گرفته است می‌پردازیم (با تصرف و تلخیص کتاب مغز و آموزش نوشته‌ی اریک جنسن) و در انتها سه بازی قابل اجرا در مدارس و محیط های آموزشی را پیشنهاد می کنیم.

نقش بازی در یادگیری:

دانشمندان سال‌ها تصور می‌کردند که کار مخچه فقط تنظیم حرکات بدن است ولی بعدها مشخص شد که مخچه در یادگیری هم نقش مهمی دارد.

دانشمندانی به نام هنریتا لاینر[1] و آلن لاینر[2] بر مخچه تمرکز داشتند و اکتشافات مهمی کردند. آن‌ها متوجه شدند.

مخچه تنها یک‌دهم حجم مغز را اشغال کرده است، اما بیش از نصف تعداد نورون‌های مغز را در خود جای‌داده است. مخچه حدود 40 میلیون رشته‌ی عصبی دارد، یعنی چهل برابر بیشتر از دستگاه عصبی بسیار پیچیده‌ی بینایی!

این رشته‌ها نه‌تنها اطلاعات قشر مخ را داخل مخچه می‌کنند، بلکه آن‌ها را به قشر مخ بازمی‌گردانند. اگر این ارسال منحصر به عملکرد حرکتی بود، پسر چرا ارتباطی چنین قدرتمند در هر دو جهت در تمام نواحی مغز توزیع‌شده است؟

رابرت دو [3] عصب‌شناس دانشگاه پورت لند، ثابت کرد که حرکت و تفکر باهم ارتباطی نزدیک دارند. مخچه‌ی یکی از بیماران او آسیب‌دیده بود و شگفت‌آور این بود که عملکرد شناختی‌اش(یادگیری و تفکر) دچار مشکل شده بود. بدین ترتیب دیگر کسی نتوانست ارتباط بین حرکت و تفکر را انکار کند.

اما حرکت و بازی چه اهمیتی در یادگیری دارد؟

محرک‌های داخل تارهای عصبی، از مخچه به بقیه‌ی قسمت‌های مغز، ازجمله سیستم بینایی و قشر حسی، پس‌وپیش می‌شوند. این کنش‌ها به حفظ تعادل، تبدیل تفکر به عمل و هماهنگی حرکات کمک می‌کند. به همین علت است که بازی‌هایی چون تاب خوردن، غلت خوردن که حرکت گوش داخلی را تحریک می‌کنند بسیار ارزشمندند.

پیتر استریک [4] ارتباطی دیگر کشف کرد. کارکنان او، مسیری را از مخچه به بخش‌هایی از مغز یافتند که در حافظه، توجه و درک فضایی نقش دارد. جالب آن‌که آن بخش از مغز که حرکت را پردازش می‌کند، همان بخشی است که یادگیری را پردازش می‌کند.

درواقع تحقیقات کلاسی، بالینی و زیست‌شناختی بنیادینی وجود دارد که از این نتیجه حمایت می‌کنند و همه بر این باورند که بین تفکر و حرکت رابطه‌ی تنگاتنگی وجود دارد.

پرسیکات[5] نشان می‌دهد که اگر حرکات ما دچار مشکل شدند، مخچه و ارتباطات آن با مناطق دیگر مغز لطمه می‌بینند. او می‌گوید مخچه در رفتار پیچیده‌ی عاطفی (هوش عاطفی) نیز دخیل است. آزمایش‌های وی با موش این نتایج را نشان دادند. موش‌هایی که مخچه‌شان نقص داشت، در آزمون ماز (هزارتو) ضعیف‌تر از بقیه‌ی موش‌ها عمل کردند.

بسیاری از محققان این نکته را تأکید کرده‌اند که هماهنگی حسی – حرکتی در آمادگی برای مدرسه، بسیار ضروری است. در تحقیقی که در سیاتل واشنگتن انجام گرفت، دانش آموزان کلاس سوم مفاهیم هنرهای زبانی را از طریق حرکات موزون آموختند. گرچه ی نمره‌ی خواندن دانش آموزان در آن ناحیه 2 درصد کاهش داشت، اما نمره‌ی افرادی که در حرکات موزون شرکت کرده بودند، طی شش ماه 13 درصد افزایش یافت. این حرکات عبارت بودند از: چرخیدن، سینه‌خیز رفتن، غلت زدن، تکان خوردن، ورجه‌ورجه کردن، اشاره کردن و حرکات یکسان. لیل پالمر[6] از دانشگاه ونیونا، افزایش توجه و تقویت خواندن را درنتیجه‌ی این فعالیت‌های تحریک‌کننده اثبات کرده است.

چرا شاگردان دوست دارند صندلی را روی دوپایه‌ی عقب نگه‌دارند؟

دیوید کلارک[7] نشان داد که بعضی فعالیت‌های خاص چرخشی، منجر به هوشیاری، توجه و آرامش در کلاس می‌شود. دانش‌آموزانی که صندلی خود را روی دوپایه‌ی عقب آن حرکت می‌دهند، اغلب مغز خود را با حرکتی تحریکی می‌کنند که فعال‌کننده‌ی دهلیز نیز هست. این عمل گرچه فعالیت امنی نیست، اما برای مغز خوب است. ما باید دانش آموزان و دانشجویان را به فعالیت‌هایی وادار کنیم که ایمنی بیشتری دارند.هر زمان مشاهده کردین که شاگردانتان حرکات تعادلی انجام می دهند یعنی خسته شده اند و با این کار دارند مغز خود را هوشیار نگه می دارند. پس وقت آن است که کاری کنید تا بدن آن ها حرکت کند.

در ادامه چند بازی مناسب برای کلاس را معرفی می‌کنیم.

بازی‌های مناسب برای کلاس:

پانتومیم

دانش آموزان به گروه‌های دونفری تقسیم می‌شوند و هر نفر باید برای نفری بعدی به‌وسیله‌ی پانتومیم به سؤالات زیر پاسخ دهد:

1. امروز چه هدفی دارم:
2. برای رسیدن به هدفم باید چه‌کارهایی انجام دهم.
3. چرا برایم مهم است که امروز به اهدافم برسم.

استفاده از بدن به‌جای واحد اندازه‌گیری:

معلمان می‌توانند به‌جای واحدهای اندازه‌گیری مرسوم از اعضای بدن استفاده کنند (برای ایجاد تنوع) مانند مثال‌های زیر:

1. ارتفاع این کمد چند وجب است؟
2. وزن این جعبه چه کسری از وزن بدن شماست؟

مناظره با حرکت

1. در یک فضای بزرگ مثلاً حیات مدرسه، نمازخانه یا سالن ورزشی سه مکان مشخص کنید؛ مانند شکل
2. مکان‌های مشخص‌شده را به این صورت نام‌گذاری کنید: 1-موافقم 2-مخالفم 3- مطمئن نیستم

   

3. مسئله‌ای چالش‌برانگیز مطرح کنید. مثلاً: رفتار روی قیافه تأثیر دارد. آدم‌های خوشگل خوب‌اند و آدم‌های زشت بد.
4. افراد با توجه به اینکه موافق باشند، مخالف باشند یا مطمئن نباشند در هرکدام از محل‌ها قرار می‌گیرند. ممکن است در موضوعی 3 مخالف باشند و 17 نفر موافق، اشکالی ندارد قرار نیست به‌صورت مساوی در هر قسمت تقسیم شوند
5. نفر اول هر گروه دلیل موافقت، مخالفت یا عدم اطمینان خود را می‌گوید. سپس نفر دوم هر گروه و این کار به‌نوبت انجام می‌گیرد و تمام افراد باید دلیلی داشته باشند
6. پس از پایان صحبت هر نفر، خود آن شخص و بقیه‌ی افراد می‌توانند نظرشان را عوض کنند مثلاً از گروه موافق به گروه مطمئن نیستم بروند.

در این بازی هرکس که قدرت استدلال بهتری داشته باشد می‌تواند نظر دیگران را عوض کند و بر روی دیگران تأثیر بگذارد. این بازی برای پی بردن به قدرت متقاعدسازی و افزایش هوش اجتماعی بسیار مناسب است و چون با حرکت و هیجان همراه است توجه بسیاری را جلب می‌کند جذاب است.

نکات مهم در این بازی:

• فقط شخصی که نوبت اوست می‌تواند صحبت کند و بقیه باید صبورانه گوش کنند و خارج از نوبت اظهارنظر نکنند.
• نقش استاد یا معلم فقط هدایت کردن بحث، نظم دادن و نتیجه‌گیری در انتها است. (گاهی اوقات به علت اختلاف زیاد نمی‌شود به نتیجه‌ی جامعی رسید که عیبی ندارد چون هدف این بازی افزایش هوش اجتماعی است که به آن دست پیداکرده‌ایم)
• معلم یا استاد نباید نظر خود را تحمیل کند. همه باید آزادانه صحبت کنند.
• فاصله‌ی افراد نباید زیاد دور از هم و یا زیاد نزدیک به هم باشد با توجه به تعداد افراد و فضا، فاصله‌ی مناسب را انتخاب کنید.
• اگر در حالت عادی در مدیریت کلاس مشکل‌دارید و اقتدار کافی ندارید این بازی را به کمک همکاران ماهرتر انجام دهید.

[1] Henrietta leiner

[2] Alan Leiner

[3] Robert Dow

[4] Peter Strick

[5] Prescott

[6] Lyelle Palmer

[7] David Clarke

در این بخش راهبردهایی برای فراهم آوردن امکاناتی جهت تجربه های یادگیری پیش دبستانی توصیه می شود. این فعالیت شامل (A)فعالیتهای آگاهی از نظام صوتی و ادراک شنیداری، (B) فعالیتهای ادراک دیداری ، (C) فعالیتهای ادراک بساوایی و حرکتی، (D) فعالیتهایی به منظور انسجام یافتگی دستگاههای ادراکی است.

A) فعالیتهای آگاهی واجی و ادراک شنیداری

بسیاری از کودکان دارای دچار ناتوانی های یادگیری برای کسب مهارتهای شنیداری نیاز به آموزش های خاص دارند. در این قسمت به بحث درباره ی آگاهی واجی، توجه شنیداری، تمایز شنیداری و حافظه شنیداری می پردازیم.

الف) آگاهی واجی

برای موفق شدن در مراحل آغازین خواندن، کودک باید توانایی شنیدن صدای هریک از واج های زبان را داشته باشد و نیز باید بفهمد که واژه های شنیده شده ترکیب این صداهای منفرد در قالب واژه هاست.

1- شعرهای کودکستانی: شعرهای کودکستانی را برای کودک بخوانید. ضمن آنکه او به تصاویر نگاه می کند بر قافیه های شعر تأکید کنید. کودکان از تکرار چندین باره ی شعرهای کودکستانی لذت می برند. گاهی کلمه ای هم قافیه را نگویید و از کودک بخواهید آن کلمه را بگوید. به طور مثال «پائیزه، پائیزه، برگ درخت...»

2- واژه های قافیه دار: قافیه پردازی برای کودکان پیش دبستانی بازی لذت بخشی محسوب می شود. ترانه های موزون و شعرهای کودکستانی منابع موجود برای فعالیتهای قافیه دار است.

3- تفکیک صداها در واژه ها: برای کمک به کودکان در تشخیص صداهای موجود در کلمه های گفته شده، کارتی را که تصویری برآن است که اسمش کلمه ای کوتاه محسوب می شود جلو کودک بگذارید. یک مستطیل هم زیر تصویر بکشید و آن را به تعداد واجهای موجود در کلمه تقسیم کنید. از کودک بخواهید اسم تصویر را آرام بگوید. هر صدایی که تلفظ می شود روی یکی از مستطیل ها یک ضربه بزنید.

4- شمارش صداها: چیزهایی مثل چوب بستنی یا چوب های معاینه ی حلق تهیه کنید. روی کارت کلمه ای کوتاه را همراه با تصویر مصداق آن بنویسید. کلمه های دیگری را با همان تعداد حروف از نظر صداها (به طور مثال، کار/ شاد/ لامپ) به کار ببرید. برای شمارش صداها، کلمه را آرام بگویید و از کودک بخواهید با ضربه زدن برای هر صدا تعداد صداهای آن را بشمارد. تعدادی از کارتها را می توان هم با تصویر و هم با کلمه درست کرد و تعداد دیگری را فقط با تصویر.

5- معماهای قافیه دار: معلم مجموعه ای از کلمات را انتخاب می کند که یکی هم قافیه با سر و بقیه با چانه باشد. معما به گونه ای طرح می شود که جواب آن یا هم قافیه با سر باشد یا با چانه. کودکان به عضوی از بدن خود که هم قافیه با جواب معماست، اشاره می کنند. به طور مثال، «وقتی پرندگان گرسنه هستند، می خورند» کودکان به چانه هایشان اشاره می کنند. زیرا هم قافیه با دانه است. این تمرین را با بخشهای دیگر بدن، کلمه هایی که هم قافیه دست با زانو یا با بازو یا ساق پاست تکرار کنید.

6- حذف صداها: ضمن این فعالیت کودکان یاد می گیرند کلمه ای را پس از حذف یکی از صداهای آن بگویند و آن کلمه را بدون آن صدا تلفظ کنند. به طور مثال برای حذف یک هجا به کودک می گوییم: «بگو زمین بازی. حالا آن را بدون بازی بگو» این تکلیف وقتی یک واج حذف شود مشکل تر می شود. مثلاً به کودک می گوییم: «بگو توپ. حالا آن را بدون ت بگو» «بگو انبوه. حالا آن را بدون ن بگو»

7- تشخیص صداهای اول کلمه: سه کلمه – مثلاً فضانورد، کوه و دوچرخه – به کودک گفته می شود، سپس او باید بگوید کدام کلمه اولش مثل اول کلمه ی کاج است. از دانش آموزان بخواهید فکر کند چه کلماتی اولش مثل اول کلمه ی تاب است. تصاویر کلماتی را که اولش مثل اول کلمه ی تاب است، یا تصاویر کلماتی را که با صدای ت شروع می شود، پیدا کند. به او تصویر سه شی ء مختلف (مثلاً گلابی، توپ و ماشین) را نشان دهید و از او بخواهید تصویری را که اولش مثل کلمه ی تاب است پیدا کند.

8- ترکیب کردن حروف بی صدا، دو حرف هم صدا، حروف آخر کلمه ها و حروف صدادار.

9- ترکیب صداها: صداهای واژه ای را به طور جداگانه تلفظ کنید و از کودک بخواهید با ترکیب صداها آن کلمه را بگوید. به طور مثال با م، َ، ن، کلمه مَن را بسازد و بگوید.

ب) توجه شنیداری

1- گوش دادن به صداها: کودکان چشم هایش را می بندند وبه صداهای اطراف گوش می دهند. به طور مثال، به صدای ماشین ها، هواپیما، حیوان ها و سایر صداهای بیرونی، و صداهای اتاق مجاور.

2- صداهای ضبط شده: صدای هواپیما، قطار، حیوان ها و زنگ را می توان ضبط کرد، سپس برای دانش آموزان پخش کرد و از آن ها خواست که صداها را تشخیص دهند.

3- تشخیص صداهایی که معلم تولید می کند: کودکان چشم هایشان را می بندند و صداهایی را که معلم ایجاد می کند نام می برند. مثال هایی از این صداها شامل انداختن مداد روی زمین، پاره کردن ورق کاغذ، استفاده از منگنه، بالا و پایین زدن توپ، تراشیدن مداد، ضربه زدن به لیوان، باز کردن پنجره، خاموش کردن چراغ، ورق زدن کتاب، بریدن چیزی با قیچی، باز کردن کشو، صدای جرینگ جرینگ پول سکه ای و نوشتن با گچ روی تخته سیاه.

4- تشخیص صدای خوراکی ها: از دانش آموزان بخواهید به صدای انواع خوراکی ها مثل کرفس، سیب یا هویج هنگام خوردن، بریدن یا خرد کردن گوش کنند.

5- تشخیص شی ء از طریق صدای به هم خوردن آن: مواد کوچک و سفتی نظیر سنگریزه ها، دانه های نخود و لوبیا، گچ، نمک، ماسه یا برنج را داخل ظرف هایی بریزید و در آن را ببندید. دانش آموزان باید با تکان دادن ظرف و گوش کردن به صدای آن ، شی ء داخل ظرف را تشخیص دهند.

6- گوش دادن به نمونه های صدا: دانش آموزان چشم هایشان را می بندند یا طوری قرار می گیرند که به طرف معلم نباشد. معلم دست ها را به هم می زند، ضربه هایی به طبل می زند، یا توپی را چند بار به زمین می زند. می توان صدا را با آهنگ خاصی ایجاد کرد – مثلاً آهسته، سریع، سریع. از دانش آموزان خواسته می شود تعداد ضربه های نواخته شده را بگویند یا نمونه های اجرا شده را تکرار کند.

7- تشخیص صدای دو شی ء: برای ایجاد تنوع در فعالیت فوق می توان از فنجان و کتاب استفاده کرد و همزمان با ضربه زدن به فنجان و ورق زدن کتاب صداهایی ایجاد کرد.

ج) تمایز شنیداری

1- تشخیص نزدیک یا دور: دانش آموزان با چشمان بسته باید تشخیص دهند صدا از کدام قسمت اتاق می آید و آیا نزدیک است یا دور.

2- تشخیص صدای بلند یا آهسته: به دانش آموزان کمک کنید که بین صداهای بلند و آهسته ای که معلم ایجاد می کند تمایز قائل شوند.

3- تشخیص زیر و بمی صدا: دانش آموزان باید یاد بگیرند تفاوت بین صداهای زیر و بمی را که معلم ایجاد می کند، تشخیص دهند.

4- کشف صدا: یکی از دانش آموزان جعبه ی موسیقی یا ساعتی را که تیک تاک می کند مخفی می کند و بقیه سعی می کنند از روی صدا محل آن را پیدا کنند.

5- دنبال کردن صدا: معلم یا یکی از دانش آموزان در خارج اتاق راه می رود و سوت می زند. بقیه ی دانش آموزان باید سعی کنند از روی صدا محل منبع صدا را تعقیب کنند.

6- حدس زدن با چشم بسته: یکی از دانش آموزان گروه بازی چیزی می گوید یا صدای حیوانی را در می آورد. دانش آموزی که چشمش بسته است باید حدس بزند صدا متعلق به چه کسی است.

د) حافظه ی شنیداری

1- این کار را بکن: پنج یا شش شی ء را جلو دانش آموز بگذارید و از او بخواهید که خواسته ها ی شما را به همان ترتیب اجرا کند: «مکعب سبز را روی دامن جین، گل زرد را زیر صندلیِ جان و توپ نارنجی را زیر را داخل جامیزی جو بگذار.» همزمان با فعالتر شدن حافظه ی شنیداری دانش آموز می توان تعداد خواسته ها را بیشتر کرد.

2- اجرای دستورها: به دانش آموزان چند تکلیف ساده بدهید انجام دهد. به طور مثال: «یک مربع قرمز بزرگ روی کاغذ بکشید، یک دایره ی کوچک سبز زیر مربع رسم کند و سپس با یک خط سیاه دایره را به گوشه ی راست بالایی مربع وصل کند.» این دستورها را می توان ضبط کرد و در مرکز شنیداری به کمک گوشی به کارشان گرفت.

3- به خاطر سپردن فهرست اعداد یا واژه ها: به دانش آموزان کمک کنید تا فهرستی از اعداد یا واژه های ساده را به خاطر بسپارند. فعالیت را با دو عدد یا دو واژه شروع کنید و از او بخواهید تکرار کند. وقتی دانش آموز موفق شد که این تکالیف را انجام دهد به تدریج بر فهرست مذکور بیفزاید. در ابتدا استفاده از یادآوری کننده ای دیداری به شکل تصویر ممکن است مفید باشد.

4- شعرهای کودکستانی: از کودکان بخواهید ترانه ها و شعرهای کودکستانی را به خاطر بسپارند و با ضرب گرفتن با انگشتان آنها را بخوانند.

5- مجموعه ی اعداد: مجموعه ای از اعداد به دانش آموزان بدهید و از سوالهایی درباره ی این مجموعه بکنید. مثلاً «چهارمین عدد این مجموعه را بنویس: 4، 9، 1، 8، 3.» دستورالعمل های دیگر می تواند به صورت نوشتن بزرگترین عدد، کوچکترین عدد، نزدیکترین عدد به عدد 5، آخرین عدد، نزدیکترین عدد به سن خود و جز آن باشد.

6- برنامه های تلویزیونی: از دانش آموزان بخواهید به یک برنامه ی تلویزیونی نگاه کنند و چیزهای معینی را به خاطر بسپارند. به طور مثال: «امشب برنامه ی جادوگر اوز را تماشا کنید و فردا تعریف کنید که دوروتی چه سرزمینهایی را دیده است.

7- رفتن به کره ی ماه: بازی «صندوقچه ی مادر بزرگ» یا «رفتن به نیویورک» را می توان به بازی های روز تبدیل کرد. به طور مثال می توان گفت: «در سفری به کره ی ماه لباس فضانوردی ام را پوشیدم» دانش آموز جمله را تکرار می کند و یک کلمه یا عبارت مثلاً «کلاه ایمنی» را به آن اضافه می کند. برای کمک به حافظه ی شنیداری می توان از تصاویر نیز استفاده کرد.

8- تکرار جمله ها: جمله ای را با صدای بلند بگویید و از دانش آموز بخواهید که آن را تکرار کند. رد آغاز از جمله های ساده و کوتاه استفاده کنید، سپس جمله های مرکب و جمله های پیچیده به کار ببرید.

9- تنظیم توالی حروف و اعداد: چند حرف از حروف الفبا را به ترتیب بخوانید ولی یکی از حروف را از بین آنها حذف کنید. از دانش آموزان بخواهید حرف یا عدد حذف شده را بگوید. مثلاً ت، ث، ج، (مکث کنید یا ضربه بزنید)، ح. 3،4، (مکث کنید یا ضربه بزنید)، 6، 7.

10- تنظیم رویدادها: داستان کوتاهی از مجموعه رویدادهای مربوط به هم را انتخاب کنید و برای دانش آموزان بخوانید. سپس از آنها بخواهید رویدادها را به همان ترتیبی که شنیدند بازگو کنند.

(B) فعالیتهای ادراک دیداری

توانایی های ادراک دیداری برای یادگیری تحصیلی ضرورت خاصی دارند. داشتن مهارت در تمایز دیداری پیش بینی کننده و شاخصی قوی برای پیشرفت خواندن در کلاس اول به حساب می آید. کودکانی که قادرند حروف و اعداد را بخوانند، از روی طرح های هندسی نسخه برداری کنند و واژه های چاپی جور کنند و در کلاس اول به خوبی از عهده ی خواندن بر خواهند آمد.

الف) ادراک دیداری

1- طرحی با تخته یا پونز: دانش آموزان با استفاده از پونزهای رنگی شکل های رنگی هندسی را طبق الگویی چاپ شده یا الگویی که معلم می سازد روی تخته باز آفرینی می کنند.

2- قطعات پارکت: دانش آموزان با استفاده از قطعات پارکت الگوهایی را باز آفرینی می کنند.

3- طراحی با مکعبها:دانش آموزان با استفاده از مکعبهای چوبی یا پلاستیکی، که همه ی سطوح آنها یک رنگ است یا هرسطح رنگ متفاوتی دارد، شکلهای هندسی را طبق الگوهای ارائه شده می سازند.

4- پیدا کردن شکلها در تصاویر: از دانش آموزان خواسته می شود همه ی شکلها یا طرحهای گرد، چهارگوش و... را در یک تصویر پیدا کنند.

5- پازل:دانش آموزان با کنار هم قرار دادن قطعه های پازلی که معلم می سازد یا از بازار تهیه شده، موضوعهایی نظیر افراد، حیوانها، شکل ها، اعداد یا حروف را که در قطعات کوچکی بریده شده اند شکل می دهند.

6- طبقه بندی: دانش آموزان اشیاء را با توجه به شکل، اندازه و رنگ آنها گروه بندی یا طبقه بندی می کنند. اشیاء را می توان در جعبه یا کاسه ای قرار داد. می توان از چیپس، سکه، دگمه، دانه های نخود و لوبیا و... استفاده کرد.

7- جور کردن شکلهای هندسی: شکلهایی روی کارت بکشید و بازی هایی را برای دانش آموزان ترتیب دهید که مستلزم جورکردن این شکل ها باشد. شیشه هایی به اندازه های مختلف با در پوش آن جمع آوری کنید، در پوش ها را در هم بریزید و از دانش آموزان بخواهید درپوش مناسب شیشه ها را پیدا کنند.

8- بازی های دومینو:پس از ساختن مجموعه کارتهایی تزیینی از کاغذ سمباده، نمد، کاغذهای چسب دار یا کاغذهای کادویی نوعی بازی دومینو ترتیب بدهید و از دانش آموزان بخواهید کارتها را با یکدیگر جور کنند.

9- حروف و اعداد:ادراک دیداری و تمایز حروف از مهارتهای مهم برای آمادگی خواندن است. بازی هایی که فرصتهایی برای جور کردن، طبقه بندی یا نامگذاری شکل ها با استفاده از حروف و اعداد فراهم می کند، مفید است.

10 - دَبِلنا:کارتهای دبلنا را می توان با حروف ساخت. وقتی نام حروف خوانده می شود، دانش آموز تشخیص می دهد وروی آنها مهره می گذارد.

11- ادراک دیداری واژه ها:توانایی درک واژه ها مسلماً ارتباط زیادی با خواندن دارد. در این مورد می توان از بازی های جور کردن، دسته بندی، گروه بندی و رد گیری واژه ها سود جست.

ب) حافظه دیداری

1- تشخیص اشیای گمشده: مجموعه ای از اشیاء را به دانش آموزان نشان دهید. چیزی روی یکی از آنها بکشید و بعد بردارید. دوباره مجموعه را نشان دهید و از دانش آموزان بخواهید شیئی را که گم شده بود مشخص کند.

2- پیداکردن طرح درست: طرحی هندسی، حرفی از حرف الفبا یا عددی را به دانش آموزان نشان دهید. سپس از آنها بخواهید طرح مناسب آن را از میان چندین طرح انتخاب کنند یا آن طرح را روی کاغذ بکشند.

3- ترتیب از روی حافظه: مجموعه ی کوچکی از شکلها، طرحها یا اشیاء را به دانش آموزان نشان دهید. ازاو بخواهید از حفظ مجموعه ی دیگری از این طرحها را طبق توالی خاص تنظیم کند. کارتهای بازی، مکعبهای رنگی، مکعبهای طرح دار از مواردی است که می توان برای چنین فعالیتهایی استفاده کرد.

4- یادآوری اشیای دیده شده: اسباب بازی، حرفی از حروف الفبا، عدد یا واژه ای را به مدتی کوتاه به کودک نشان بدهید و بعد از او بخواهید بگوید چه دیده است.

5- تصاویر بیان کننده ی داستان: روی تخته ای که پارچه ای روی آن کشیده شده است تصاویری را بچینید که بازگو کننده ی داستانی است. سپس تصاویر را بردارید و از دانش آموزان بخواهید آنچه دیده است به صورت داستان تعریف کند.

6- به یادآوری مواد گمشده:به دانش آموزان اعداد، تصاویر یا حروفی را نشان بدهید. بعد از چند ثانیه یکی از آنها را بردارید. از او بپرسید کدام یک گم شده است.

7- تکرار الگوها: با استفاده از مهره های چوبی، دگمه یا مکعب طرحی درست کنید. از کودک بخواهید چند ثانیه به آنها توجه کند؛ سپس طرح را باز آفرینی کند.

(C) فعالیتهای ادراک بساوایی و حرکتی

برای کودکانی که از طریق دستگاههای دیداری یا شنیداری خوب یاد نمی گیرند، ادراک بساوایی و حرکتی امکانی برای تقویت یادگیری فراهم می آورد. فعالیتهای زیر ادراک بساوایی و حرکتی را تحریک می کند:

1- لمس کردن بافتهای مختلف: دانش آموزان بافتهای مختلفی نظیر چوب صاف، فلز، کاغذ سمباده، نمد، پشم، اسفنج، سطوح مرطوب و میوه ها و خوراکی های گوناگون را از طریق لمس کردن احساس می کنند.

2- لمس کردن تخته: موارد مختلفی را به قطعات کوچک چوب بچسپانید. دانش آموزان بدون اینکه به تخته نگاه کند آنها را لمس می کند تا یاد بگیرد سطوح مختلف را تشخیص بدهد و با هم جور کند.

3- لمس کردن شکلها: پارچه هایی با بافت های متفاوت را ببرید و روی طرح های هندسی یا شکل حروفی که روی تخته نصب شده است بچسپانید، به گونه ای که کاملاً سطح آنها را بپوشاند. کودکان می توانند با لمس کردن، آنها را تشخیص دهند، جورکنند و شکل آنها را بگویند. می توان شکلهایی از پلاستیک، چوب، مقوا، گِل رس و نظایر آنها نیز درست کرد.

4- لمس کردن دما: ظروف کوچکی را پر از آب کنید تا کودک به کمک آنها بتواند گرما، سرما و داغی آب را حس کند و به مفهوم آنها پی ببرد.

5- حس کردن سنگینی و سبکی: داخل چند پاکت به مقادیر متفاوت نخود، لوبیا، برنج و جز آن بریزید. کودک باید پاکت های هم وزن را از طریق تکان دادن و تشخیص وزن آنها جدا کند.

6- بو کردن:مواد معطری (هل، دارچین، سرکه، آبلیمو و جز آن) را داخل شیشه هایی بریزید. کودک با بو کردن، مواد را تشخیص می دهد یا بر اساس بو آنها را کنار یکدیگر قرار می دهد.

7- تشخیص از طریق لمس کردن: طرح ها، اعداد یا حروف را در کف دست کودک از طریق رد گیری ترسیم کنید. از کودک بخواهید آنها را بازآفرینی کند یا نام شکلی را که در کف دست خود احساس کرده است بگوید.

8- تشخیص اشیای داخل کیسه: اشیای مختلفی را داخل کیسه یا جعبه بگذارید و زا کودک بخواهید با دست زدن اشیا را تشخیص دهد. همچنین کودک می تواند با لمس کردن شکل و بافت اشیا آنها را با یکدیگر جور کند. از بافت های گوناگونی که می توان آنها را روی قصعات چوب، سنگ،یا پلاستیک چسپاند، برای این کار می توان استفاده کرد.

(D) فعالیتهایی به منظور انسجام یافتگی دستگاههای ادراکی

در اینجا پاره ای از فعالیتها که نیاز به انسجام دو یا چند دستگاه ادراکی دارند توصیف می شود.

1- دیداری به شنیداری: کودکان به طرحی که از نقطه و خط تشکیل شده است نگاه می کنند و سپس آن را به شکل ریتم دار روی طبل می نوازند.

2- شنیداری به دیداری:کودکان به قطعه شعر قافیه داری گوش می کنند و از بین چند الگو که از نقطه و خط تشکیل شده است الگوی همتای دیداری آن را انتخاب می کنند.

3- شنیداری به حرکتی – دیداری: کودکان به قطعه شعر قافیه داری گوش می کنند و با کمک نقطه و خط ها آن را به شکلی دیداری مبدل می کنند.

4- شنیداری – کلامی به حرکتی: یک بازی مشابه «سیمون میگه» ترتیب دهید. کودک به خواسته ها گوش می کند و آن ها را به حرکات اعضای بدن مبدل می کند.

5- لامسه ای به دیداری – حرکتی: کودک اشیایی را که درون جعبه یا زیر پارچه ای قرار دارند لمس می کند و سپس شکل آنها را روی کاغذ می کشد.

6- شنیداری به دیداری: صداهایی مثل صدای حیوان های دست آموز، وسایل خانه و جز آن را ضبط کنید و از کودک بخواهید تصویر مناسب و مربوط به آن صدا را از میان چند تصویر نشان دهد.

7- دیداری به شنیداری – کلامی: از کودکان بخواهید به تصویرهایی نگاه کنند. سپس از آنها بپرسید «چه تصویری با حرف س شروع می شود؟ چه تصویری هموزن کت است؟ چه تصویری اُیِ کوتاه (-ُ) دارد؟»

8- شنیداری – دیداری به کلامی: تصویری را برای کودک توصیف کنید. سپس از کودک بخواهید تصویری را که توصیف کرده اید از میان چند تصویر انتخاب کنید.

اگر چه الگوهای رشد کودکان در میان افراد و درون افراد متنوع می باشد، تأخیر رشدی یا تأخیر معنی دار در رشد می تواند نشانه ای از ناتوانی های ویژه در یادگیری باشد. رفتارهایی که عنوان می شود باید یک مدت طولانی حضور داشته باشند تا به عنوان نشانه های نگران کننده در نظر گرفته شوند.

زبان:

رشد کند در بیان کلمات و جملات، مشکلات در تلفظ، مشکلات در یادگیری کلمات جدید، مشکلات در پیدا کردن جهت های ساده، مشکلات در درک سوالات، مشکلات در بیان خواسته ها و تمایلات، مشکلات در بیان روان کلمات، فقدان علاقه به داستان گویی.

مهارت های حرکتی:

دست و پا چلفتی بودن، تعادل ضعیف، مشکلات در دستکاری کردن اشیاء کوچک، تأخیر در دویدن، پریدن یا بالا رفتن، مشکل در یادگیری گره زدن بند کفش، بستن دگمه های پیراهن و سایر فعالیت های خودیاری، اجتناب از نقاشی یا نوشتن.

شناخت:

مشکل در به یاد سپاری حروف الفبا یا روزهای هفته، حافظه ضعیف برای چیزهایی که باید به طور معمول هر روز انجام دهد، مشکلات در یافتن علت و معلول، مشکلات در توالی و شمردن اعداد، مشکلات در مفاهیم پایه از قبیل اندازه، اشکال و رنگ ها.

توجه:

حواس پرتی بالا، رفتارهای تکانشی، بی قراری غیر معمول (فعالیت بیش از اندازه)، مشکلات در تمرکز روی یک تکلیف، مشکلات در تغییر فعالیت ها، تکرار مداوم یک ایده و ناتوانی در تغییر ایده (درجا ماندگی).

رفتار اجتماعی:

مشکل در ارتباط با دیگران، تمایل به بازی کردن به تنهایی،تغییر خلقی ناگهانی، به آسانی ناکام شدن، اداره کردن کودک مشکل است و رفتارهای تکانشی از خود نشان می دهد.

چرا مهم است که ناتوانی های ویژه در یادگیری را تشخیص دهیم؟

پیشرفت تحصیلی کودک تاثیر بسزایی بر اعتماد به نفس و تصویر مثبت ذهنی او از خود دارد، به همین دلیل شکست نسبی یا مطلق تحصیلی در مدرسه یک عامل مهم برای ابتلا به اختلالات روانپزشکی می‌باشد. مدارک مهمی وجود دارد که در دوره نوجوانی ارتباط مهمی بین اختلال سلوک و اختلال یادگیری وجود دارد. درصد بسیاری از نوجوانانی که رفتارهای ضد اجتماعی دارند به طور هم زمان تشخیص یک اختلال یادگیری را نیز دارند که عامل خطرناک و مهمی

برای گرایش به سوء مصرف مواد مخدر است. همچنین موارد دیگری که در کودکان با اختلال یادگیری دیده می‌شود شامل اختلال بیش فعالی، کم توجهی، اختلالات رفتاری مختلف و افسردگی و اضطراب می‌باشد. معمولا این کودکان اسیر یک چرخه هیجانی منفی می‌شوند، به این صورت که ناتوانی تحصیلی منجر به احساس شکست و ناکامی، اعتماد به نفس ضعیف، اضطراب، افسردگی و نقص در کفایت اجتماعی می‌گردد.

یادگیری ریاضیات یعنی نمادینی که بشر را قادر می سازد تا به صورت کمی در مورد پدیده ها بیندیشد و روابط بین آنها را تشخیض دهد. سابقه ای طولانی در تاریخ بشری دارد با وجود آن که این یاد گیری معمولا بیش از آموزش رسمی در مدرسه و به طور ضمنی در خلال تحول آغاز می شود برخی از کودکان از همان ابتدا در فهم مفهوم عدد و روابط مرتبط با آن با دشواری هایی روبه رو هستند، در حالی که ممکن است در سایر دروس پیشرفت خوبی داشته باشند. در واقع عملکرد آنها در این حوزه متناسب با بهره ی هوشی و توان شناختی آنها نیست.

به طور کلی می توان مهمترین مشکلات این دانش آموزان را در حیطه ریاضیات چنین بر شمرد: وجود مشکلاتی در تشخیص شکل و اندازه، مجموعه و اعداد (مفهوم عدد) تناظر یک با یک شمردن پیوستگی شنیداری – دیداری، ارزش مکانی اعداد، مهارت های محاسباتی، مفهوم و ارزش پول و مفهوم زمان و خواندن ساعت و حل مسئله

دانش آموزان دارای مشکلات حساب در حل مسئله عملکرد ضعیفی دارند. چنین دانش آموزانی احتمالا در خواندن صورت مسئله و در نتیجه درک مهارت های لازم برای حل آن ناتوان هستند برخی نیز فاقد مهارت های تحلیل و استدلال هستند و در برخورد با مسئله دچار سر در گمی می شوند. انتزاعی بودن صورت مسئله و عدم وجود اجسام عینی و چیزهایی که بتوان آنها را لمس کرد مانع از آن می شود که دانش آموز به حل مسئله اقدام کند و به تحلیل و استدلال بپردازد. این در حالی است که دشوارترین قسمت کار در حل مسئله، تشخیص این که از چه عملیاتی برای حل مسئله استفاده شود، می باشد. ترتیب اعمال مورد نیاز برای حل مساله که باید به خاطر سپرده شود و سپس به اجرا در آید از جمله مشکلات بعدی است.

شاید به‌ عنوان‌ والدین‌ کودکان‌ پنج‌ تا نـُه ساله‌ فکر کنید، تمام‌ تلاش‌ خود را برای‌ رشد ذهنی‌ فرزندانتان‌ انجام‌ داده‌اید. از هنگام‌ نوزادی‌ برایشان‌ کتاب‌ خوانده‌اید، سرگرمیهای‌ فکری‌ و اسباب ‌بازیهای‌ ذهنی‌ برایشان‌ تهیه‌ کرده‌اید، آنها را با کتابخانه‌ آشنا کرده‌اید و اکنون‌ هم‌ در یک‌ مدرسه‌ خوب‌ درس‌ می‌خوانند.

اما آیا باید از این‌ پس‌ خیالتان‌ راحت‌ باشد؟ جالب است بدانیم که که پدر و مادر با تشویق‌ هر گام‌ کوچک‌ کودک، کمک‌ بزرگی‌ به‌ خلاقیتهای‌ بزرگتر وی‌ در آینده‌ خواهند کرد. اکنون‌ محققان‌ معتقدند که‌ تحریکات‌ ذهنی‌ کودکان‌ از سوی‌ والدین نقشی‌ بسیار مهم‌ در تقویت‌ هوش‌ آنان‌ دارد.
نقش‌ پدر و مادر تنها به‌ دوران‌ کودکی‌ و نوجوانی‌ محدود نمی‌شود، زیرا فرزندان‌ در جوانی‌ و بزرگسالی‌ هم‌ به‌ پشتیبان‌ و راهنما نیاز دارند.بنابراین‌ به‌ نظر می‌رسد به‌ منظور برنامه ‌ریزی‌ کمک‌ به‌ ذهن‌ فرزندان‌، محدودیت‌ زمانی‌ داریم. دانشمندان‌ معتقدند نیازی‌ نیست‌ برای‌ دستیابی‌ به‌ این‌ هدف‌، آموزشهای‌ رسمی‌ خاصی‌ را برای‌ کودک‌ در پیش‌ بگیریم. آنچه‌ ضروری‌ است‌ ایجاد فضای‌ مناسب‌ و تحریک‌ کننده‌ برای‌ تعلیم‌ روزمره‌ است‌ و برای‌ این‌ منظور، متخصصان‌ رعایت‌ توصیه‌های‌ زیر را از ابتدای‌ کودکی‌ پیشنهاد می‌کنند.
عناصر افزایش‌ هوش‌ کودک‌:
مطالعات‌ نشان‌ می‌دهند ژن‌ و محیط‌ هر دو سهم‌ فراوانی‌ در افزایش‌ هوش‌ کودک‌ دارند و در این‌ راستا عوامل‌ محیطی‌ را سلامت، تغذیه‌ و تربیت‌ خانوادگی‌ معرفی‌ کرده‌اند. براساس‌ یافته‌های‌ اخیر، حتی‌ اگر ژنها نقش‌ اصلی‌ در میزان‌ ضریب‌ هوشی‌ افراد داشته‌ باشند، هرگز نمی‌‌توان‌ تأثیر والدین‌ را بر ذهن‌ کودک‌ منکر شد. بخصوص‌ در سالهای‌ اول‌ زندگی‌ کودک، وقتی‌ مغز هنوز در حال‌ شکل‌گیری‌ و تکامل‌ است، توجهات‌ والدین‌ حتی‌ اگر شرکت‌ در بازی‌ ساده‌ای‌ چون‌ دالی ‌موشک‌ باشد، به‌ ایجاد مداربندیهای‌ مغزی‌ پیچیده‌ و ضروری‌ و تقویت‌ آن‌ برای‌ ارتقای‌ هوش‌ کودک‌ کمک‌ می‌‌کند.
اهمیت تعالیم‌ دوران‌ کودکی‌:
کریگ‌ رمی‌ (CRAIG RAMEY) پروفسور روانشناسی‌ کودک‌ می‌‌گوید: «واقعا لازم‌ است‌ والدین‌ بدانند که‌ چقدر داده‌هایشان‌ به‌ فرزندان‌ مهم‌ و سرنوشت‌ساز است‌ و کودک‌ از سنین‌ بسیار پایین‌ و بدو تولد تحت‌ تأثیر تربیت‌ والدین‌ قرار می ‌گیرد.»تحقیقات‌ دانشمندان‌ از کودکان‌ نشان‌ داده‌ است‌ که‌ تجارب‌ و تعالیم‌ دوران‌ کودکی‌ روند رشد و تکامل‌ مغزی را تسریع‌ و تقویت‌ می‌‌کند. دو سال‌ اول‌ زندگی‌ به ‌نوعی‌ دوره‌ طلایی‌ رشد مغزی‌ کودک‌ است و این‌ زمان‌ دوران‌ ایجاد ارتباطات‌ مغزی به‌ حساب‌ می‌آید. در این‌ سن‌ در مغز بیش‌ از 300 تریلیون‌ ارتباط‌ وجود دارد و در همین‌ زمان‌ سلولهایی‌ که‌ هنوز مرتبط‌ نشده‌اند و مورد استفاده‌ قرار نگرفته‌اند غیر قابل‌ استفاده‌ می‌شوند.
به‌ چشمان‌ کودک نگاه‌ کنید:
چشمان‌ نوزاد در شش‌ هفتگی‌ تا فاصله‌ 17.5 سانتیمتری‌ متمرکز می‌شود و این‌ دقیقا به‌ اندازه‌ فاصله‌‌ای‌ است‌ که‌ شما کودک‌ را جلوی‌ خود نگه‌ می‌دارید و به‌ صورت‌ او نگاه‌ می‌کنید. این‌ عمل‌ ارتباطات‌ مغزی‌ را به‌ الگویی‌ تشخیصی‌ که‌ با هر بار دیدن‌ تقویت‌ می‌شود تبدیل‌ می‌کند. و به‌ کودک‌ کمک‌ می‌کند در شناخت‌ مفاهیم‌ مشابه‌ و نامتشابه‌ مهارت‌ بهتری‌ کسب‌ کند.
با کودک‌ حرف‌ بزنید:
دکتر هوتنلوچر (HUTTENLOCHER) پروفسور روانشناسی‌ معتقد است: «فرمانهای‌ اولیه‌ زبانی‌ برای‌ کودک‌ بسیار مهم‌اند. زیرا زبان‌ در موفقیت‌ عملکرد ذهنی‌ بسیار اهمیت‌ دارد و هر درک‌ و استنباطی‌ از زبان‌ به‌ ایجاد توانایی‌ کلامی‌ و بیان‌ صحیح‌ لغات‌ کمک‌ می‌کند. دامنه‌ لغات‌ کودک‌ بستگی‌ مستقیم‌ به‌ میزان‌ صحبت‌ والدین‌ طی‌ دو سال‌ اول‌ زندگی‌ او دارد.»
موسیقی‌ در رشد ذهن‌ کودک‌ مؤثر است‌.
موسیقی‌ دنیایی‌ فراتر از ریتم‌ و ملودی‌ به‌ کودک‌ می‌آموزد. دانشمندان‌ معتقدند تعلیم‌ سرودهای‌ گروهی‌ برای‌ کودکان‌ سه‌ ساله‌ به‌ تدریج‌ باعث‌ تقویت‌ قدرت‌ استدلال‌ فرا زمانی‌ آنان‌ می‌شود. این‌ کودکان‌ در ترکیب‌ و ساخت‌ پازل‌ در مقایسه‌ با بچه‌هایی‌ که‌ تمرین‌ سرود نداشته‌اند، دقیق‌تر و سریع‌تر و در درک‌ مفاهیم‌ ریاضی‌ موفق‌‌ترند.
با تشویق، کنجکاوی‌ کودک‌ را تحریک‌ کنید:
همگام‌ با رشد جسمانی‌ کودک، قدرت‌ تفکر و اندیشه‌ او نیز در حال‌ رشد و شکوفایی‌ است. او از طریق‌ تجربه‌ وقایع‌ جدید در زندگی‌ دنیا را می‌شناسد و آن‌ را کشف‌ می‌کند. نیازی‌ نیست‌ کنجکاوی‌ را به‌ بچه‌ها آموزش‌ دهیم، بلکه‌ باید وجود سرشار از کنجکاوی‌شان‌ را به‌ صورت‌ هدفمند ارضا کنیم. پدر و مادر با تشویق‌ هر گام‌ کوچک‌ کودک، کمک‌ بزرگی‌ به‌ خلاقیتهای‌ بزرگتر وی‌ در آینده‌ خواهند کرد.

علایم اختلال ریاضی

- شمارش طوطی وار: کودک در شمارش اعداد مشکل دارد.

- عدم درک مفهوم عدد: مثلا کودک مفهوم عدد 5 را نمی داند یعنی نمی تواند 5 مهره را جدا کند.

-عدم درک ارزش عددی: کودک نمی داند 4 از 5 بزرگتر است و بر عکس.

-مشکل در خواندن عدد: ممکن است در خواندن اعداد و یا خواندن اعداد شبیه به هم اشتباه کند مثلا 2و 3، 4و6 یا جهت خواندن را رعایت نمی کند مثلا 12 را 21 می خواند.

- مشکل در کپی عدد: هنگام رونویسی عدد مشکل دارد.

- مشکل در نوشتن عدد: نوشتن عدد نیاز به استفاده از حافظه دارد. بنابراین گاهی کودک شکل عدد را فراموش می کند و یا اعداد شبیه به هم را اشتباه می نویسد. مثلا 3 را 2 می نویسد (مربوط به توجه) یا شکل عدد را نمی داند یعنی 3 را 5 می نویسد. گاهی مشکل مربوط به جهت یابی است و عدد را وارونه می نویسد.

- علامتها را نمی شناسد: کودک نمی داند + یعنی جمع بنابراین ممکن است اشتباه کند مثلا: 2=2+4

- مفهوم عملیات را نمی داند: جمع و تفریق را با هم اشتباه می کند.

- اشکال در نحوه عملیات: گاهی کودک هنوز از انگشتان برای عملیات استفاده می کند، این موضوع در سطوح بالاتر مانند جمعهای اعداد دورقمی و... مشکلات بیشتری را بوجود می آورد.

- اشکال در درک ارزش مکانی.

- مشکل در حل مساله: گاهی کودک علیرغم اینکه عملیات ریاضی را می داند٬، در درک مسائل ریاضی مشکل دارد و نمی تواند روابط بین اجزای مساله را درک کند.

- در درک زمان مشکل دارد.

- در شمارش پول مشکل دارد.

- در مهارت های محاسباتی (جمع- تفریق- ضرب- تقسیم- کسر و...)مشکل دارد.