فعالیتهایی برای کمک به یادگیری پیش دبستانی

در این بخش راهبردهایی برای فراهم آوردن امکاناتی جهت تجربه های یادگیری پیش دبستانی توصیه می شود. این فعالیت شامل (A)فعالیتهای آگاهی از نظام صوتی و ادراک شنیداری، (B) فعالیتهای ادراک دیداری ، (C) فعالیتهای ادراک بساوایی و حرکتی، (D) فعالیتهایی به منظور انسجام یافتگی دستگاههای ادراکی است.

A) فعالیتهای آگاهی واجی و ادراک شنیداری

بسیاری از کودکان دارای دچار ناتوانی های یادگیری برای کسب مهارتهای شنیداری نیاز به آموزش های خاص دارند. در این قسمت به بحث درباره ی آگاهی واجی، توجه شنیداری، تمایز شنیداری و حافظه شنیداری می پردازیم.

الف) آگاهی واجی

برای موفق شدن در مراحل آغازین خواندن، کودک باید توانایی شنیدن صدای هریک از واج های زبان را داشته باشد و نیز باید بفهمد که واژه های شنیده شده ترکیب این صداهای منفرد در قالب واژه هاست.

1- شعرهای کودکستانی: شعرهای کودکستانی را برای کودک بخوانید. ضمن آنکه او به تصاویر نگاه می کند بر قافیه های شعر تأکید کنید. کودکان از تکرار چندین باره ی شعرهای کودکستانی لذت می برند. گاهی کلمه ای هم قافیه را نگویید و از کودک بخواهید آن کلمه را بگوید. به طور مثال «پائیزه، پائیزه، برگ درخت...»

2- واژه های قافیه دار: قافیه پردازی برای کودکان پیش دبستانی بازی لذت بخشی محسوب می شود. ترانه های موزون و شعرهای کودکستانی منابع موجود برای فعالیتهای قافیه دار است.

3- تفکیک صداها در واژه ها: برای کمک به کودکان در تشخیص صداهای موجود در کلمه های گفته شده، کارتی را که تصویری برآن است که اسمش کلمه ای کوتاه محسوب می شود جلو کودک بگذارید. یک مستطیل هم زیر تصویر بکشید و آن را به تعداد واجهای موجود در کلمه تقسیم کنید. از کودک بخواهید اسم تصویر را آرام بگوید. هر صدایی که تلفظ می شود روی یکی از مستطیل ها یک ضربه بزنید.

4- شمارش صداها: چیزهایی مثل چوب بستنی یا چوب های معاینه ی حلق تهیه کنید. روی کارت کلمه ای کوتاه را همراه با تصویر مصداق آن بنویسید. کلمه های دیگری را با همان تعداد حروف از نظر صداها (به طور مثال، کار/ شاد/ لامپ) به کار ببرید. برای شمارش صداها، کلمه را آرام بگویید و از کودک بخواهید با ضربه زدن برای هر صدا تعداد صداهای آن را بشمارد. تعدادی از کارتها را می توان هم با تصویر و هم با کلمه درست کرد و تعداد دیگری را فقط با تصویر.

5- معماهای قافیه دار: معلم مجموعه ای از کلمات را انتخاب می کند که یکی هم قافیه با سر و بقیه با چانه باشد. معما به گونه ای طرح می شود که جواب آن یا هم قافیه با سر باشد یا با چانه. کودکان به عضوی از بدن خود که هم قافیه با جواب معماست، اشاره می کنند. به طور مثال، «وقتی پرندگان گرسنه هستند، می خورند» کودکان به چانه هایشان اشاره می کنند. زیرا هم قافیه با دانه است. این تمرین را با بخشهای دیگر بدن، کلمه هایی که هم قافیه دست با زانو یا با بازو یا ساق پاست تکرار کنید.

6- حذف صداها: ضمن این فعالیت کودکان یاد می گیرند کلمه ای را پس از حذف یکی از صداهای آن بگویند و آن کلمه را بدون آن صدا تلفظ کنند. به طور مثال برای حذف یک هجا به کودک می گوییم: «بگو زمین بازی. حالا آن را بدون بازی بگو» این تکلیف وقتی یک واج حذف شود مشکل تر می شود. مثلاً به کودک می گوییم: «بگو توپ. حالا آن را بدون ت بگو» «بگو انبوه. حالا آن را بدون ن بگو»

7- تشخیص صداهای اول کلمه: سه کلمه – مثلاً فضانورد، کوه و دوچرخه – به کودک گفته می شود، سپس او باید بگوید کدام کلمه اولش مثل اول کلمه ی کاج است. از دانش آموزان بخواهید فکر کند چه کلماتی اولش مثل اول کلمه ی تاب است. تصاویر کلماتی را که اولش مثل اول کلمه ی تاب است، یا تصاویر کلماتی را که با صدای ت شروع می شود، پیدا کند. به او تصویر سه شی ء مختلف (مثلاً گلابی، توپ و ماشین) را نشان دهید و از او بخواهید تصویری را که اولش مثل کلمه ی تاب است پیدا کند.

8- ترکیب کردن حروف بی صدا، دو حرف هم صدا، حروف آخر کلمه ها و حروف صدادار.

9- ترکیب صداها: صداهای واژه ای را به طور جداگانه تلفظ کنید و از کودک بخواهید با ترکیب صداها آن کلمه را بگوید. به طور مثال با م، َ، ن، کلمه مَن را بسازد و بگوید.

ب) توجه شنیداری

1- گوش دادن به صداها: کودکان چشم هایش را می بندند وبه صداهای اطراف گوش می دهند. به طور مثال، به صدای ماشین ها، هواپیما، حیوان ها و سایر صداهای بیرونی، و صداهای اتاق مجاور.

2- صداهای ضبط شده: صدای هواپیما، قطار، حیوان ها و زنگ را می توان ضبط کرد، سپس برای دانش آموزان پخش کرد و از آن ها خواست که صداها را تشخیص دهند.

3- تشخیص صداهایی که معلم تولید می کند: کودکان چشم هایشان را می بندند و صداهایی را که معلم ایجاد می کند نام می برند. مثال هایی از این صداها شامل انداختن مداد روی زمین، پاره کردن ورق کاغذ، استفاده از منگنه، بالا و پایین زدن توپ، تراشیدن مداد، ضربه زدن به لیوان، باز کردن پنجره، خاموش کردن چراغ، ورق زدن کتاب، بریدن چیزی با قیچی، باز کردن کشو، صدای جرینگ جرینگ پول سکه ای و نوشتن با گچ روی تخته سیاه.

4- تشخیص صدای خوراکی ها: از دانش آموزان بخواهید به صدای انواع خوراکی ها مثل کرفس، سیب یا هویج هنگام خوردن، بریدن یا خرد کردن گوش کنند.

5- تشخیص شی ء از طریق صدای به هم خوردن آن: مواد کوچک و سفتی نظیر سنگریزه ها، دانه های نخود و لوبیا، گچ، نمک، ماسه یا برنج را داخل ظرف هایی بریزید و در آن را ببندید. دانش آموزان باید با تکان دادن ظرف و گوش کردن به صدای آن ، شی ء داخل ظرف را تشخیص دهند.

6- گوش دادن به نمونه های صدا: دانش آموزان چشم هایشان را می بندند یا طوری قرار می گیرند که به طرف معلم نباشد. معلم دست ها را به هم می زند، ضربه هایی به طبل می زند، یا توپی را چند بار به زمین می زند. می توان صدا را با آهنگ خاصی ایجاد کرد – مثلاً آهسته، سریع، سریع. از دانش آموزان خواسته می شود تعداد ضربه های نواخته شده را بگویند یا نمونه های اجرا شده را تکرار کند.

7- تشخیص صدای دو شی ء: برای ایجاد تنوع در فعالیت فوق می توان از فنجان و کتاب استفاده کرد و همزمان با ضربه زدن به فنجان و ورق زدن کتاب صداهایی ایجاد کرد.

ج) تمایز شنیداری

1- تشخیص نزدیک یا دور: دانش آموزان با چشمان بسته باید تشخیص دهند صدا از کدام قسمت اتاق می آید و آیا نزدیک است یا دور.

2- تشخیص صدای بلند یا آهسته: به دانش آموزان کمک کنید که بین صداهای بلند و آهسته ای که معلم ایجاد می کند تمایز قائل شوند.

3- تشخیص زیر و بمی صدا: دانش آموزان باید یاد بگیرند تفاوت بین صداهای زیر و بمی را که معلم ایجاد می کند، تشخیص دهند.

4- کشف صدا: یکی از دانش آموزان جعبه ی موسیقی یا ساعتی را که تیک تاک می کند مخفی می کند و بقیه سعی می کنند از روی صدا محل آن را پیدا کنند.

5- دنبال کردن صدا: معلم یا یکی از دانش آموزان در خارج اتاق راه می رود و سوت می زند. بقیه ی دانش آموزان باید سعی کنند از روی صدا محل منبع صدا را تعقیب کنند.

6- حدس زدن با چشم بسته: یکی از دانش آموزان گروه بازی چیزی می گوید یا صدای حیوانی را در می آورد. دانش آموزی که چشمش بسته است باید حدس بزند صدا متعلق به چه کسی است.

د) حافظه ی شنیداری

1- این کار را بکن: پنج یا شش شی ء را جلو دانش آموز بگذارید و از او بخواهید که خواسته ها ی شما را به همان ترتیب اجرا کند: «مکعب سبز را روی دامن جین، گل زرد را زیر صندلیِ جان و توپ نارنجی را زیر را داخل جامیزی جو بگذار.» همزمان با فعالتر شدن حافظه ی شنیداری دانش آموز می توان تعداد خواسته ها را بیشتر کرد.

2- اجرای دستورها: به دانش آموزان چند تکلیف ساده بدهید انجام دهد. به طور مثال: «یک مربع قرمز بزرگ روی کاغذ بکشید، یک دایره ی کوچک سبز زیر مربع رسم کند و سپس با یک خط سیاه دایره را به گوشه ی راست بالایی مربع وصل کند.» این دستورها را می توان ضبط کرد و در مرکز شنیداری به کمک گوشی به کارشان گرفت.

3- به خاطر سپردن فهرست اعداد یا واژه ها: به دانش آموزان کمک کنید تا فهرستی از اعداد یا واژه های ساده را به خاطر بسپارند. فعالیت را با دو عدد یا دو واژه شروع کنید و از او بخواهید تکرار کند. وقتی دانش آموز موفق شد که این تکالیف را انجام دهد به تدریج بر فهرست مذکور بیفزاید. در ابتدا استفاده از یادآوری کننده ای دیداری به شکل تصویر ممکن است مفید باشد.

4- شعرهای کودکستانی: از کودکان بخواهید ترانه ها و شعرهای کودکستانی را به خاطر بسپارند و با ضرب گرفتن با انگشتان آنها را بخوانند.

5- مجموعه ی اعداد: مجموعه ای از اعداد به دانش آموزان بدهید و از سوالهایی درباره ی این مجموعه بکنید. مثلاً «چهارمین عدد این مجموعه را بنویس: 4، 9، 1، 8، 3.» دستورالعمل های دیگر می تواند به صورت نوشتن بزرگترین عدد، کوچکترین عدد، نزدیکترین عدد به عدد 5، آخرین عدد، نزدیکترین عدد به سن خود و جز آن باشد.

6- برنامه های تلویزیونی: از دانش آموزان بخواهید به یک برنامه ی تلویزیونی نگاه کنند و چیزهای معینی را به خاطر بسپارند. به طور مثال: «امشب برنامه ی جادوگر اوز را تماشا کنید و فردا تعریف کنید که دوروتی چه سرزمینهایی را دیده است.

7- رفتن به کره ی ماه: بازی «صندوقچه ی مادر بزرگ» یا «رفتن به نیویورک» را می توان به بازی های روز تبدیل کرد. به طور مثال می توان گفت: «در سفری به کره ی ماه لباس فضانوردی ام را پوشیدم» دانش آموز جمله را تکرار می کند و یک کلمه یا عبارت مثلاً «کلاه ایمنی» را به آن اضافه می کند. برای کمک به حافظه ی شنیداری می توان از تصاویر نیز استفاده کرد.

8- تکرار جمله ها: جمله ای را با صدای بلند بگویید و از دانش آموز بخواهید که آن را تکرار کند. رد آغاز از جمله های ساده و کوتاه استفاده کنید، سپس جمله های مرکب و جمله های پیچیده به کار ببرید.

9- تنظیم توالی حروف و اعداد: چند حرف از حروف الفبا را به ترتیب بخوانید ولی یکی از حروف را از بین آنها حذف کنید. از دانش آموزان بخواهید حرف یا عدد حذف شده را بگوید. مثلاً ت، ث، ج، (مکث کنید یا ضربه بزنید)، ح. 3،4، (مکث کنید یا ضربه بزنید)، 6، 7.

10- تنظیم رویدادها: داستان کوتاهی از مجموعه رویدادهای مربوط به هم را انتخاب کنید و برای دانش آموزان بخوانید. سپس از آنها بخواهید رویدادها را به همان ترتیبی که شنیدند بازگو کنند.

(B) فعالیتهای ادراک دیداری

توانایی های ادراک دیداری برای یادگیری تحصیلی ضرورت خاصی دارند. داشتن مهارت در تمایز دیداری پیش بینی کننده و شاخصی قوی برای پیشرفت خواندن در کلاس اول به حساب می آید. کودکانی که قادرند حروف و اعداد را بخوانند، از روی طرح های هندسی نسخه برداری کنند و واژه های چاپی جور کنند و در کلاس اول به خوبی از عهده ی خواندن بر خواهند آمد.

الف) ادراک دیداری

1- طرحی با تخته یا پونز: دانش آموزان با استفاده از پونزهای رنگی شکل های رنگی هندسی را طبق الگویی چاپ شده یا الگویی که معلم می سازد روی تخته باز آفرینی می کنند.

2- قطعات پارکت: دانش آموزان با استفاده از قطعات پارکت الگوهایی را باز آفرینی می کنند.

3- طراحی با مکعبها:دانش آموزان با استفاده از مکعبهای چوبی یا پلاستیکی، که همه ی سطوح آنها یک رنگ است یا هرسطح رنگ متفاوتی دارد، شکلهای هندسی را طبق الگوهای ارائه شده می سازند.

4- پیدا کردن شکلها در تصاویر: از دانش آموزان خواسته می شود همه ی شکلها یا طرحهای گرد، چهارگوش و... را در یک تصویر پیدا کنند.

5- پازل:دانش آموزان با کنار هم قرار دادن قطعه های پازلی که معلم می سازد یا از بازار تهیه شده، موضوعهایی نظیر افراد، حیوانها، شکل ها، اعداد یا حروف را که در قطعات کوچکی بریده شده اند شکل می دهند.

6- طبقه بندی: دانش آموزان اشیاء را با توجه به شکل، اندازه و رنگ آنها گروه بندی یا طبقه بندی می کنند. اشیاء را می توان در جعبه یا کاسه ای قرار داد. می توان از چیپس، سکه، دگمه، دانه های نخود و لوبیا و... استفاده کرد.

7- جور کردن شکلهای هندسی: شکلهایی روی کارت بکشید و بازی هایی را برای دانش آموزان ترتیب دهید که مستلزم جورکردن این شکل ها باشد. شیشه هایی به اندازه های مختلف با در پوش آن جمع آوری کنید، در پوش ها را در هم بریزید و از دانش آموزان بخواهید درپوش مناسب شیشه ها را پیدا کنند.

8- بازی های دومینو:پس از ساختن مجموعه کارتهایی تزیینی از کاغذ سمباده، نمد، کاغذهای چسب دار یا کاغذهای کادویی نوعی بازی دومینو ترتیب بدهید و از دانش آموزان بخواهید کارتها را با یکدیگر جور کنند.

9- حروف و اعداد:ادراک دیداری و تمایز حروف از مهارتهای مهم برای آمادگی خواندن است. بازی هایی که فرصتهایی برای جور کردن، طبقه بندی یا نامگذاری شکل ها با استفاده از حروف و اعداد فراهم می کند، مفید است.

10 - دَبِلنا:کارتهای دبلنا را می توان با حروف ساخت. وقتی نام حروف خوانده می شود، دانش آموز تشخیص می دهد وروی آنها مهره می گذارد.

11- ادراک دیداری واژه ها:توانایی درک واژه ها مسلماً ارتباط زیادی با خواندن دارد. در این مورد می توان از بازی های جور کردن، دسته بندی، گروه بندی و رد گیری واژه ها سود جست.

ب) حافظه دیداری

1- تشخیص اشیای گمشده: مجموعه ای از اشیاء را به دانش آموزان نشان دهید. چیزی روی یکی از آنها بکشید و بعد بردارید. دوباره مجموعه را نشان دهید و از دانش آموزان بخواهید شیئی را که گم شده بود مشخص کند.

2- پیداکردن طرح درست: طرحی هندسی، حرفی از حرف الفبا یا عددی را به دانش آموزان نشان دهید. سپس از آنها بخواهید طرح مناسب آن را از میان چندین طرح انتخاب کنند یا آن طرح را روی کاغذ بکشند.

3- ترتیب از روی حافظه: مجموعه ی کوچکی از شکلها، طرحها یا اشیاء را به دانش آموزان نشان دهید. ازاو بخواهید از حفظ مجموعه ی دیگری از این طرحها را طبق توالی خاص تنظیم کند. کارتهای بازی، مکعبهای رنگی، مکعبهای طرح دار از مواردی است که می توان برای چنین فعالیتهایی استفاده کرد.

4- یادآوری اشیای دیده شده: اسباب بازی، حرفی از حروف الفبا، عدد یا واژه ای را به مدتی کوتاه به کودک نشان بدهید و بعد از او بخواهید بگوید چه دیده است.

5- تصاویر بیان کننده ی داستان: روی تخته ای که پارچه ای روی آن کشیده شده است تصاویری را بچینید که بازگو کننده ی داستانی است. سپس تصاویر را بردارید و از دانش آموزان بخواهید آنچه دیده است به صورت داستان تعریف کند.

6- به یادآوری مواد گمشده:به دانش آموزان اعداد، تصاویر یا حروفی را نشان بدهید. بعد از چند ثانیه یکی از آنها را بردارید. از او بپرسید کدام یک گم شده است.

7- تکرار الگوها: با استفاده از مهره های چوبی، دگمه یا مکعب طرحی درست کنید. از کودک بخواهید چند ثانیه به آنها توجه کند؛ سپس طرح را باز آفرینی کند.

(C) فعالیتهای ادراک بساوایی و حرکتی

برای کودکانی که از طریق دستگاههای دیداری یا شنیداری خوب یاد نمی گیرند، ادراک بساوایی و حرکتی امکانی برای تقویت یادگیری فراهم می آورد. فعالیتهای زیر ادراک بساوایی و حرکتی را تحریک می کند:

1- لمس کردن بافتهای مختلف: دانش آموزان بافتهای مختلفی نظیر چوب صاف، فلز، کاغذ سمباده، نمد، پشم، اسفنج، سطوح مرطوب و میوه ها و خوراکی های گوناگون را از طریق لمس کردن احساس می کنند.

2- لمس کردن تخته: موارد مختلفی را به قطعات کوچک چوب بچسپانید. دانش آموزان بدون اینکه به تخته نگاه کند آنها را لمس می کند تا یاد بگیرد سطوح مختلف را تشخیص بدهد و با هم جور کند.

3- لمس کردن شکلها: پارچه هایی با بافت های متفاوت را ببرید و روی طرح های هندسی یا شکل حروفی که روی تخته نصب شده است بچسپانید، به گونه ای که کاملاً سطح آنها را بپوشاند. کودکان می توانند با لمس کردن، آنها را تشخیص دهند، جورکنند و شکل آنها را بگویند. می توان شکلهایی از پلاستیک، چوب، مقوا، گِل رس و نظایر آنها نیز درست کرد.

4- لمس کردن دما: ظروف کوچکی را پر از آب کنید تا کودک به کمک آنها بتواند گرما، سرما و داغی آب را حس کند و به مفهوم آنها پی ببرد.

5- حس کردن سنگینی و سبکی: داخل چند پاکت به مقادیر متفاوت نخود، لوبیا، برنج و جز آن بریزید. کودک باید پاکت های هم وزن را از طریق تکان دادن و تشخیص وزن آنها جدا کند.

6- بو کردن:مواد معطری (هل، دارچین، سرکه، آبلیمو و جز آن) را داخل شیشه هایی بریزید. کودک با بو کردن، مواد را تشخیص می دهد یا بر اساس بو آنها را کنار یکدیگر قرار می دهد.

7- تشخیص از طریق لمس کردن: طرح ها، اعداد یا حروف را در کف دست کودک از طریق رد گیری ترسیم کنید. از کودک بخواهید آنها را بازآفرینی کند یا نام شکلی را که در کف دست خود احساس کرده است بگوید.

8- تشخیص اشیای داخل کیسه: اشیای مختلفی را داخل کیسه یا جعبه بگذارید و زا کودک بخواهید با دست زدن اشیا را تشخیص دهد. همچنین کودک می تواند با لمس کردن شکل و بافت اشیا آنها را با یکدیگر جور کند. از بافت های گوناگونی که می توان آنها را روی قصعات چوب، سنگ،یا پلاستیک چسپاند، برای این کار می توان استفاده کرد.

(D) فعالیتهایی به منظور انسجام یافتگی دستگاههای ادراکی

در اینجا پاره ای از فعالیتها که نیاز به انسجام دو یا چند دستگاه ادراکی دارند توصیف می شود.

1- دیداری به شنیداری: کودکان به طرحی که از نقطه و خط تشکیل شده است نگاه می کنند و سپس آن را به شکل ریتم دار روی طبل می نوازند.

2- شنیداری به دیداری:کودکان به قطعه شعر قافیه داری گوش می کنند و از بین چند الگو که از نقطه و خط تشکیل شده است الگوی همتای دیداری آن را انتخاب می کنند.

3- شنیداری به حرکتی – دیداری: کودکان به قطعه شعر قافیه داری گوش می کنند و با کمک نقطه و خط ها آن را به شکلی دیداری مبدل می کنند.

4- شنیداری – کلامی به حرکتی: یک بازی مشابه «سیمون میگه» ترتیب دهید. کودک به خواسته ها گوش می کند و آن ها را به حرکات اعضای بدن مبدل می کند.

5- لامسه ای به دیداری – حرکتی: کودک اشیایی را که درون جعبه یا زیر پارچه ای قرار دارند لمس می کند و سپس شکل آنها را روی کاغذ می کشد.

6- شنیداری به دیداری: صداهایی مثل صدای حیوان های دست آموز، وسایل خانه و جز آن را ضبط کنید و از کودک بخواهید تصویر مناسب و مربوط به آن صدا را از میان چند تصویر نشان دهد.

7- دیداری به شنیداری – کلامی: از کودکان بخواهید به تصویرهایی نگاه کنند. سپس از آنها بپرسید «چه تصویری با حرف س شروع می شود؟ چه تصویری هموزن کت است؟ چه تصویری اُیِ کوتاه (-ُ) دارد؟»

8- شنیداری – دیداری به کلامی: تصویری را برای کودک توصیف کنید. سپس از کودک بخواهید تصویری را که توصیف کرده اید از میان چند تصویر انتخاب کنید.